İstanbul'un Anadolu Yakası’nda bulunan, Kurbağalıdere Gazhanesi ya da Kadıköy Gazhanesi olarak da bilinen Hasanpaşa Gazhanesi, gaz tedariği için 1892'de inşa edilmiştir. Kadıköy’de bulunan yapı, günümüzde kültür merkezi olarak kullanılan tarihi bir endüstri yapıdır. İstanbul’da dönemin önemli endüstri binalarından biri iken 1993 yılında doğalgazın ülkemize gelmesiyle birlikte gazhane işlevini yitiren yapı; 2021 yılında fonksiyon ve isim değiştirip “Müze Gazhane” adında bir kültür-sanat, bilim ve etkinlik alanına dönüştürülerek kapılarını tekrar açmıştır.
2021 yılında İBB tarafından dönüştürülerek hayata kazandırılan yapı içindeki birimlere iklim müzesi, karikatür müzesi, bilim merkezi, sergi alanları, tiyatro salonları, kitapçı ve sosyal alanlar gibi birçok yeni işlev kazandırılmıştır. Bu yazımızda Müze Gazhane'nin 130 yıllık tarihçesini inceleyeceğiz.
Gazhane 1892 yılında eski adıyla (Üsküdar-Kadıköy Gaz Şirket-i Tenviriyesi) hizmete girdi. Kurbağalıdere yakınında bulunan Gazhane’ye dere yoluyla ulaşan kömür, raylı sistemlerle Gazhane’ye kadar getirilip, işlendikten sonra havagazına dönüştürülmekteydi.
Gazhane, I. Dünya Savaşı'na kadar kesintisiz çalıştı. Savaş sırasında ve sonrasında kısa zaman aralıklarıyla faaliyetini durdurmak zorunda kaldı. Hammadde sağlanamadığı zamanlarda dahi faaliyetine ara vermemek için zeytin çekirdeğini kullanıp havagazı oluşumu devam ettirildi.
Yapı, Cumhuriyet döneminde de gazhane olarak yoluna devam etti. Üsküdar-Kadıköy Gaz Şirketi ile yapılan anlaşma, 1924 yılında ek bir anlaşmayla 50 yıl daha uzatıldı. Yedikule Gazhanesi’ni işleten firma, 1926 yılında Üsküdar-Kadıköy Gaz Şirketi’ni satın alarak "’İstanbul Havagazı ve Elektrik Teşebbüsatı Sınaiye Türk Anonim Şirketi"’ adı altında ortak bir çatıda birleşti ve işleyişini devam ettirdi.
1938-1944 yılları arasında Kadıköy Gazhanesi varlığını müstakil olarak devam ettirdi. 1945-1993 arasında İETT, gazhaneyi bünyesine dahil etti. Gazhanenin havagazı üretimi faaliyetleri, gaz talebinin neredeyse bitmesi sebebiyle 1993 yılında durduruldu.
Gazhane'nin bulunduğu arazi İETT deposu ve garajı, hurdalık, çöplük ve kömür deposu gibi ihtiyaçlar için kullanıldı. 1994 yılında kalan parçaların da yerinden sökülmesi kararı alındı. Semt sakinlerinin direnişi ve sivil toplum örgütlerinin karşı çıkması sonucunda bu tarihi endüstriyel mekânın yıkımı önlendi ve sit alanı ilan edildi.
Gazhane Çevre Gönüllüleri adlı sivil toplum oluşumu, 1996'da örgütlenmeye başlayıp 1998'de bir kooperatife dönüştü. Gönüllüler, Gazhane'nin kültür merkezi gibi sosyal bir alana dönüştürülmesi talebi ile 2009'da birçok festival düzenleyip sesini yetkililere duyurdu.
1998-2001 yılları arasında İTÜ tarafından hazırlanan restorasyon projesi, Koruma Kurulu tarafından 2014 senesine kadar bekletilip ancak bu tarihte onaylandı ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi yönetimi tarafından 8 Ocak 2014 tarihinde ihaleye açıldı. Proje mimar Afife Batur'un danışmanlığında ve Gülsün Tanyeli ile Kani Kuzucular’ın yürütücülüğünde çok sayıda uzman ve öğrenciyle kolektif bir biçimde gerçekleştirildi. 7 Mart 2014 tarihinde başlayan ve 2019'da bitirilmesi planlanan yenileme çalışmaları, 2021 yılında tamamlandı. Yapı, 9 Temmuz 2021 tarihinde Müze Gazhane adıyla, İstanbul'un yeni kültür ve sanat merkezi olarak hizmete açıldı. İçinde Afife Batur'un adı verilmiş bir kütüphane, biri 300, biri 130 kişilik iki tiyatro salonu, yeme içme mekanları ve sosyal alanlar bulunmaktadır. Bunun yanında yapı için zorunlu olan otopark gibi mekanlar da işlevlendirilerek konser verilebilir alanlara dönüştürmüşlerdir.
Kaynakça:
https://muzegazhane.istanbul/hakkinda/
https://heryasta.org/2021/12/08/tarihi-bir-mekan-hayat-buldu-muze-gazhane/
